Οι αιτίες που οδήγησαν στην εκδήλωση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821

Γράφει ο/η

newsroom

Με αφορμή την συμπλήρωση σε λίγους μήνες 200 ετών από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, θα τεθούν προς συζήτηση στην δημόσια σφαίρα πολλά ζητήματα σχετικά με αυτό το κορυφαίο γεγονός της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας. Οι ιστορικοί αναμφισβήτητα θα βρεθούν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, καθώς θα κληθούν σε πολλές περιπτώσεις – και δικαιωματικά ως οι καταλληλότεροι – να διατυπώσουν την άποψή τους πάνω σε έρευνες και μελέτες που έχουν γίνει και θα γίνουν στο μέλλον γύρω από την σημαντική αυτή επέτειο. Για το λόγο αυτό, θα ήταν πολύ γόνιμο για την επιστημονική κοινότητα να  μελετήσει εκ νέου θέματα που σχετίζονται με την Ελληνική Επανάσταση, να αναστοχαστεί πάνω σε ήδη παγιωμένες απόψεις, διαμορφώνοντας για αυτές σε πολλές περιπτώσεις μια νέα εντελώς διαφορετική προσέγγιση,  προκειμένου να αναδειχθούν παράμετροι οι οποίες δεν έχουν έρθει μέχρι σήμερα στην επιφάνεια. Στόχος των ιστορικών είναι μεταξύ άλλων μέσω της έρευνας τους και με γνώμονα  πάντα την επιστημονική τους κατάρτιση και τα μεθοδολογικά τους εργαλεία,  να προβούν σε μια νέα κριτική επεξεργασία όλων των θεμάτων που σχετίζονται με την  Ελληνική Επανάσταση του 1821. Με αυτό τον τρόπο  θα συμβάλλουν στον εμπλουτισμό της επιστημονικής έρευνας πάνω στο συγκεκριμένο ζήτημα και ταυτόχρονα θα βοηθήσουν στο να καταρριφθούν «μύθοι»  και ιδεοληψίες που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς από διάφορους κύκλους, οι οποίες έχουν επηρεάσει τον τρόπο  προσέγγισης αυτού του κορυφαίου ιστορικού γεγονότος. Το άρθρο αυτό, βασισμένο σε παλαιότερη μελέτη που διεξήχθη εντός των πλαισίων του διατομεακού Mεταπτυχιακού Προγράμματος  Σπουδών «Νεότερος και Σύγχρονος Κόσμος: Ιστορία, Λαογραφία, Κοινωνική Ανθρωπολογία» του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων  που ο γράφων παρακολούθησε, έχει  ως στόχο να αναδείξει τις αιτίες οι οποίες συντέλεσαν καθοριστικά στο να πραγματοποιηθεί η Ελληνική Επανάσταση του 1821 μέσα στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες.

Αιτίες που οδήγησαν στην εκδήλωση της Επανάστασης του 1821

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε ένα κορυφαίο γεγονός της Νεοελληνικής Ιστορίας με πανβαλκανική και πανευρωπαϊκή σημασία και αντίκτυπο, το οποίο οδήγησε στην ανεξαρτησία του Ελληνικού Έθνους από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830 . Οι Έλληνες μετά από έναν επικό  αγώνα δώδεκα ετών, από το 1821 μέχρι το 1833, παύουν να αποτελούν μέλη της θρησκευτικής κοινότητας των ορθοδόξων ελληνοφώνων υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά γίνονται πολίτες ενός εθνικού ελληνικού κράτους το οποίο έκλεινε μέσα στα όριά του μόνο 750.000 κατοίκους. Η ιδέα της έκρηξης μιας γενικευμένης αντίδρασης προς την οθωμανική κυριαρχία στο πρώτο μισό του 19^ου αιώνα δεν υπήρξε ούτε τυχαία ούτε ανώριμη. Είχε γεννηθεί μέσα σε συνθήκες μοναδικές για την Ευρωπαϊκή και Παγκόσμια Ιστορία.

Οι σημαντικότεροι λόγοι που οδήγησαν στην έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης τη δεδομένη χρονική στιγμή ήταν οι εξής:

Α) Η διείσδυση των Ελλήνων σε νευραλγικές θέσεις της οθωμανικής διοικητικής μηχανής.

Ήδη, αμέσως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, πολλοί Έλληνες είχαν καταλάβει σημαντικές θέσεις και αξιώματα σε κεντρικούς θεσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι Φαναριώτες (ονομάστηκαν έτσι από την συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης όπου κατοικούσαν και που ήταν έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου) οι οποίοι ασχολούμενοι με μεγάλη επιτυχία με το εμπόριο (εντός και εκτός της αυτοκρατορίας) και την βιοτεχνία και γνωρίζοντας ξένες γλώσσες-εξαιρετικό και σπάνιο προσόν για την εποχή εκείνη-κατάφεραν να αναρριχηθούν από το 1661 στο αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου της Πύλης (το οποίο κατείχαν μέχρι τότε μόνο εβραίοι και εξισλαμισμένοι λατίνοι) και έκτοτε δεν έφυγε από τα χέρια τους. Η  κοινωνική αυτή ομάδα έφτασε στο απόγειο της ισχύος της στις αρχές του 18^ου αιώνα όταν απέκτησαν το αξίωμα του Δραγουμάνου του Στόλου που είχε δημιουργηθεί τότε και το αξίωμα του Ηγεμόνα των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας (1709). Στο πεδίο της τοπικής αυτοδιοίκησης από την άλλη πλευρά το ελληνικό στοιχείο ήταν πολύ ισχυρό, καθώς σε ορισμένες περιοχές του ελλαδικού χώρου όπως η Πελοπόννησος είχαν δοθεί αρκετά προνόμια όπως π.χ. η ελάφρυνση της φορολογίας για τους χριστιανούς υπηκόους και η δυνατότητα απόκτησης εγγείου ιδιοκτησίας. Αυτές οι συνθήκες οδήγησαν τους Έλληνες προκρίτους της Πελοποννήσου να αυξήσουν γρηγορότερα τις γαιοκτησίες τους και έτσι  να αποκτήσουν μεγαλύτερη οικονομική δύναμη και κοινωνική ισχύ.

 Β) Το ελληνικό στοιχείο εντός και εκτός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν οικονομικά πολύ ισχυρό και συνεχώς ακμάζων.

Η οικονομική ανάπτυξη στον οθωμανοκρατούμενο ελληνικό χώρο, κυρίως  στους τομείς του  εμπορίου και της ναυτιλίας οφειλόταν, βέβαια, στις μεγάλες ικανότητες των Ελλήνων εμπόρων και ναυτικών, οι οποίοι ήδη από το τέλος του 17^ου αιώνα, κατόρθωσαν να επιβληθούν στην εμπορική-οικονομική ζωή και ιδιαίτερα στο διαμετακομιστικό εμπόριο της ανατολικής Μεσογείου αλλά και στις πολύ ευνοϊκές για αυτούς συνθήκες που επικράτησαν μετά την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 . Επιπλέον, κατά τα έτη της Γαλλικής Επανάστασης και της δεύτερης φάσης  των Ναπολεόντειων Πολέμων (1803-1815), με τον αποκλεισμό της ηπειρωτικής Ευρώπης από την Αγγλία δόθηκε η δυνατότητα σε δυναμικούς Έλληνες πλοιοκτήτες από τα νησιά του Αιγαίου (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά) να διεκδικήσουν και να εξασφαλίσουν ένα πολύ σημαντικό μερίδιο του θαλάσσιου εμπορίου και των μεταφορών της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Την ίδια περίοδο έμποροι από την Κωνσταντινούπολη, την Θεσσαλονίκη, τη Χίο, την Σμύρνη και από πόλεις ή κωμοπόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας ανέπτυξαν σημαντική εμπορική δραστηριότητα σε πόλεις της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης (Βιέννη, Βουδαπέστη, Τεργέστη, Βενετία, Βουκουρέστι), των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών και της Ρωσίας (Οδησσό, Ιάσιο) σχηματίζοντας με την πάροδο του χρόνου ανθηρές και ισχυρές κοινότητες.

Γ) Η επιρροή των ιδεών του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση επηρέασαν καθοριστικά την νεότερη ιστορία όχι μόνο της Ευρωπαϊκής ηπείρου αλλά και ολόκληρου του κόσμου. Τα ιδεώδη της αμφισβήτησης των παραδοσιακών αντιλήψεων, της ανεξιθρησκείας, του ορθολογισμού και της ελευθερίας της σκέψης -απαλλαγμένης από δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις-, η σημασία της γνώσης για την προκοπή του ανθρώπινου είδους, οι επιστημονικές ανακαλύψεις, η επιστροφή στις αξίες και τα ιδανικά της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας που προωθούσε  το κίνημα του Διαφωτισμού σε συνδυασμό με τις διεκδικήσεις της Γαλλικής Επανάστασης για ελευθερία πολιτική και οικονομική, ανατροπή της απολυταρχίας και  εδραίωση της δημοκρατίας, της ισότητα όλων των πολιτών απέναντι στους νόμους και της διάκριση των εξουσιών που ευαγγελίζονταν οι εκπρόσωποί της επηρέασαν σε τεράστιο βαθμό τους πρωτεργάτες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.Οι ιδέες αυτές βρήκαν πρόσφορο έδαφος στο μυαλό των Ελλήνων της Δύσης οι οποίοι άκμαζαν και γίνονταν συνειδητά ή ασυνείδητα φορείς της μετακένωσης αυτών των ιδεών στους συμπατριώτες τους που ζούσαν στον ελληνικό χώρο. Από την άλλη, οι Έλληνες ναυτικοί που ταξίδευαν στην Δύση, αφουγκράζονταν  τις νέες επαναστατικές ιδέες και, γυρνώντας πίσω στην πατρίδα τους, τις μετέδιδαν με  ενθουσιασμό στους ομοεθνείς τους. Σημαντικό ρόλο σε αυτό όμως έπαιξε και η ανάπτυξη της παιδείας που πραγματοποιήθηκε χάρη στο άνοιγμα της σκέψης κορυφαίων μορφών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στα ιδανικά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης με κορυφαίους εκπρόσωπους τον Αδαμάντιο Κοραή (1784-1833) αλλά και τον Ρήγα Βελεστινλή ή Φεραίο (1757-1798) που υπήρξε με την δράση και τα πολιτικού-επαναστατικού περιεχομένου έργα του, στην ουσία, ο «πρωτομάστορας» της Ελληνικής Εθνεγερσίας.

Δ) Η δράση της Φιλικής Εταιρίας.

Η Φιλική Εταιρία η οποία ιδρύθηκε τον Σεπτεμβρίου 1814 στην Οδησσό από τρείς εμπόρους, τον Εμμανουήλ Ξάνθο, τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ -αν και δεν ήταν η μόνη- ήταν η σημαντικότερη μυστική οργάνωση που καθόρισε την προετοιμασία  και τελικώς την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Η καλή οργανωτική δομή της, σε συνδυασμό με τις εξαιρετικά μεθοδικές ικανότητες των τριών ιδρυτών της, είχε ως αποτέλεσμα να εξαπλωθεί μέσα σε μικρό, σχετικά, χρονικό διάστημα  το δίκτυό της  σε όλο τον υπό οθωμανική κυριαρχία χώρο της Βαλκανικής Χερσονήσου και, ταυτόχρονα να αυξηθεί ο αριθμός των μυημένων, με τη στρατολόγηση εκατοντάδων μελών: εμπόρων, προκρίτων, κληρικών, κλεφτών, αρματολών, ναυτικών και διανοούμενων.

Ε) Η διοικητική αποσύνθεση, η στρατιωτική αποδυνάμωση και η γενικότερη οικονομική παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Από τα τέλη περίπου του 16^ου -με αρχές του 17^ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να παρουσιάζει κάποια σημάδια παρακμής τα οποία θα γίνουν πιο εμφανή κατά την διάρκεια των επόμενων αιώνων. Αρχικά, η αποδυνάμωση της κεντρικής διοίκησης, η τοποθέτηση ανίκανων αξιωματούχων σε καίριες θέσεις και η αγοραπωλησία των αξιωμάτων σε συνδυασμό με την παραμέληση του στρατού είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια εδαφών και το τέλος της επεκτατικής της πολιτικής. Από την άλλη οι αλλαγές στην φορολογία, η υποτίμηση του οθωμανικού νομίσματος , η επικράτηση της μεγάλης ιδιωτικής γαιοκτησίας (των τσιφλικιών) αντί των τιμαρίων οδήγησαν σε επιδείνωση των δημόσιων οικονομικών. Παράλληλα, η εμπορική διείσδυση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, μέσω εμπορικών συμφωνιών στο κράτος του σουλτάνου, και η κάμψη του εμπορίου για τους Οθωμανούς στην Ανατολική Μεσόγειο μετά μετά τη διάνοιξη νέων θαλάσσιων εμπορικών δρόμων (κυρίως μετά την ανακάλυψη της Αμερικής) είχε ως αποτέλεσμα πέρα από την οικονομική παρακμή και την πολιτιστική καθυστέρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να παρακολουθεί η τελευταία στάσιμη και ανίκανη τις διεθνείς κοσμοϊστορικές εξελίξεις.

Γιώργος Κουτής

Ιστορικός

ΜΑ Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους , τ. ΙΑ΄, ΙΒ΄, ΙΓ΄ , Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975.

Douglas Dakin, Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία 1821-1833, Αθήνα 1999.

Διονύσιος Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τ. 1^ος , 6^η έκδοση, Αθήνα 1974.

Βασίλης Κρεμμυδάς, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: τεκμήρια, αναψηλαφήσεις, ερμηνείες, Αθήνα 2016.

Γεώργιος Β. Νικολάου, Ο Ελλαδικός χώρος την περίοδο της Οθωμανικής και Βενετικής Κυριαρχίας, II (τέλη 17^ου – αρχές 19^ου ) Παραδόσεις Μαθημάτων, Ιωάννινα 2016, σ. 85-91.

Στέφανος Π. Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος – Η Θεμελίωση του Ελληνικού Κράτους 1821-1862, Αθήνα 2005.